Kolusaun
Korupsaun Nepotismo K2N
(by : Q.Brites)
Korupsi (Latin: corruptio husi lia corrumpere =
dois, a’at, nakdodok, kose-kose) tuir Transparency International katak hahalok
lideransa publiku, politiku nain ka membru governo, Empreza publiko nebe ho
hahalok lalos I la legal hariku an ka hariku ema nebe besik sira (familia ka
aman sarani) nebe uza sala nia poder nebe fo fiar ba nia. Husi aspeito lei,
kontra lei penal ba korupsaun, hare nia aspeito mak hanesan uza nia poder hodi harikuan,
oportunidade, uza sasan la tuir regra, hariku an ka ema seluk ka korporasaun,
nebe fo impaktu ba orsamento do estadu ka ekonomia estado nia; seluk fali mak
fo ka simu premio ka promesa , subar osan wainhira iha kargo publiku, uza poder
hodi ameasa ema hodi hetan osan, tuir prosesu sosa ka hatama sasan eskritorio
nia no halo gratifikasi.
Korupsaun ka korupsaun politis katak uza poder tomak
hodi hariku an. Hahalok korupsaun ne’e hahu husi Kaman to’o todan. Husi
korupsan Kaman mak uza poder atu fo no simu ajuda, no korupsaun bot ka todan
maka korupsaun nebe uza lei hodi salva interese politika no poder. Nia rohan
mak korupsi katak kleptokrasi, nia dadolik katak Governo nebe governa ho ema
naokten sira iha publiku hatudu an ema mos maibe iha kotuk naok lao nafatin.
Timor Leste laos foin hahu ukun an mak iha
korupsaun, maibe nanis kedas husi bei ala sira nia tempo. Iha tempo liu-rai mos
iha ona korupsaun, hanesan uza povo kiik sira ba servisu sem fo osan ka povo
halibur ha-han foba liu-rai. Hahalok korupsaun sempre iha ita nia let. Hahu
husi uma laran mos dala ruma iha hahalok nebe indika ba korupsaun maske ne’e
nia valor kiik I dala ruma ema ladun tau hanesan konsiderasaun hanesan
korupsaun.
Hanesan saida mak hau mensiona iha parte permeiro
kona ba Kolusaun iha parte Segundo ita atu hare kona ba korupsaun, hau hatene
katak oinsa atu ke’e to abut kona ba
korupsaun persija tempo, peskija dadus I metodo maibe hau senti katak ita hotu
komprende, husik ba oinsa atu hare liu ba ne’e peritus sira ka universitario,
doutor ba lei justisa sira mak iha kompentensia atu hare, parte ita hare deit
saida mak akontese i ita senti loron-loron iha ita nia matan laran. Ita la hare
kona ba Korupsaun ne’e kazu krime ka kazu sivil ka extraordinary crime ba ita,
nato’on atu hatene saida mak korupsaun se mak halo korupsaun no oinsa koruptor
sira responsabiliza sira nia hahalok.
Iha parte ne’e mos hau hamosu lalaok koruptor sira
nebe mosu no dala ruma akontese hela iha ita nia oin. Korupsaun nebe ho nia
scala ki’ik to bot (dala idatan hau la ho artigu ho todan ka kman ema nebe
komete korupsaun nia sentesa).
Mentalidade lider iha nasaun balun fo ejemplo mai
ita no sira rasik hakarak atu hakribi korupsaun wainhira simu knar inportante
ruma iha estado. Sira mos pronto atu hadia sistema nebe nakonu ho kolusaun
korupsaun no nepotismo. Sira pronto atu husik sira nia cargo wainhira sira
komete ka iha indikasaun ba korupsun. Maibe iha mos nasaun balun nebe ema nebe
iha indikasaun halo korupsaun buka maneiras oin-oin atu tama iha sistema ka
ukun hodi sira labele prosesa tuir lei korupsaun nia. Karik iha osan sir abele
sosa saida deit i se deit atu livre husi alegasaun korupto.
Iha Timor Leste ita seidauk hetan ejenplu nebe hau
mensiona iha leten, maibe iha ho skalaun ki’ik. Pior liutan ema sira ne’e uza
oportunidade lei ba KAK nebe fraku atu halao sira nia aktifidade korupsaun nia.
Hanesan mos ema internasional sira nebe mai buka servisu ka ita nia governo
kontrato sira, sira iha oportunidade no asesu diak ba ita nia finansa hodi naok
ita nia osan miliaun ba miliaun hodi lori ba sira nia rai (kazu ema
estranjeirio nain rua nebe autoridade sira kaptura).
Korente korupsaun rapido no metin tebe-tebes, susar
atu deteta nebe mak hun no ikun at liutan se wainhira ema nebe atu deteta
korupsaun mos involve iha korente ne’e.
Area nebe fo
indikasaun as ba korupsaun
Ema nebe mak iha potensia halo korupsaun maka sira
nebe hetan fatin nebe nakonu ho projeito ka iha osan barak ba dezenvolvimento.
Ministerio ka departemento finansa iha fatin bot liu
atu hakiak koruptor. Iha ministerio ne’e potensia tebes atu iha korupsaun tanba
kuaze pagamento ba projeito hotu iha ministerio ne’e nia mahon. Emprezario nebe
mak hakarak atu selu nia projeito lalais tenki hakbesik ho envelope hodi prosesa
lalais. Dirasaun nebe maka halo taxa/imposto direitamente liga ba iha
ministerio ne’e, iha alfandega iha area tolu nebe nia nominasaun taxa bot iha
nasaun ne’e, Alfandega iha aeroporto no porto no terrestres hanesan area nebe
nakonu ho kolusaun korupsaun. Area tolu ne’e fo dalan atu ema halo korupsaun
maka’as basa sasan hotu-hotu tama ho volume boot. Liu-liu iha area porto nia,
kuaze sasan ba konstruksaun, transporte, nesesidade baziku hatu-hotu tama mai
timor liu husi tasi. Tuir fali mak terrestres, wainhira atu trata kartaun ka
licensa ba transporte tenki liu husi dirasaun refere. Ikus mak iha Aeroporto
maibe iha area ne’e iha kontrolo diak oituan tanba sistema no sasan tama ladun
bot hanesan area rua nebe mensiona iha leten.
Ministerio Obras Publika, Projeito bo-bot sempre iha
ligasaun no hetan BOQ husi ministerio ne’e. hahu kedas husi hasai dezenho no
halo tenderizasaun to’o inspensaun ba projeito ida. Ministerio ne’e mak iha
kompetensia bot ba obras nasional iha territorio tomak, hanesan Ponte, Estrada
nasional no konstruksaun vital nasional seluk. Maske nia funsaun dala barak
ministerio seluk mak halao maibe ministerio ne’e sempre iha power ba
konstruksaun tomak. Atu loke tender ba emprezario ba projeito ida sempre hamosu
duvidas mai ita, dala ruma ita rona katak konstruksaun ba projeito ida iha ona
kontraktor ida nia naran. Indikador ida mak wainhira emprezario ida manan
tender maibe ikus nia fa’an fali ba emprezario seluk at liutan emprezario ne’e
mos fa’an tutan ba emprezario kiik seluk, ikus mai mak kualidade ba projeito
ne’e liha. Ne’e ita mos bele dehan iha ona kong kalo kong iha laran.
Se mak sempre
halo korupsaun :
Korupsaun bele daet ba ema se deit, wainhira fe menus
no iha aportunidade halo korupsaun ka situasaun familia halo ema frustadu
korupsaun bele akontese. Maibe ema balun iha mentalidade halo korupsaun no tama
iha area ka mafiozu koruptor nia, ema hirak ne’e sempre halo korupsaun iha area
saida deit no iha fatin nebe deit no nia hatene maneza oinsa atu korupto. Mentalidade
hanesan ne’e ita rona loron-loron maibe sira hatene subar oinsa atu ema labele
kaer toman (Ema bele desconfia maibe labele dun) sahtan sira hatene katak lei
nebe KAK iha fraku atu alega sira ba tur iha Prizaun.
Modul Korupsaun
Kiik;
Ema hirak nebe halo korupsaun ho skala kiik mak ;
wanhira halo manutensaun ba ekipamento eskritorio sempre aumenta folin iha
nota, uza fasilidade hanesan kareta estado hodi halo nia bisnis ka buka osan ba
nia bolsu, trata karta ka licensa ruma la tuir prosesu nebe normal/fasilita ema
seluk nia dokumento ruma la tuir prosedimento, tilan ka prende ema nia
kareta/motor sem hatudu provas maibe depois iha negosiasaun osan tama iha bolsu
laos ba selu iha banku.
Modul Korupsaun As/Bot:
Emprezzario uza lider nasional atu hamaus lideransa
local sira hodi halo intervensia ba projeito ruma hodi fo ba emprezario refere,
ho ida ne’e sira bele negosia orsamento ba projeito ne’e I fahe fee ba malu.
Emprezario fo fiar ba nia Manager ka staff hodi halo
lobby ba departemento ida atu uza ka sosa nia produtu ka nia sasan ho folin
nebe la normal. Se wain hira manan sei fo fee ba chefe departemento ne’e ho
osan nebe promote ona.
Emprezario hamaus chefe departemento ida atu intervein
ba prosesu hola sasan eskitorio/manutensaun ba nia empreza hodi manan iha tenderizasaun no folin sasan
negosio ho folin as (mark up).
Chefe departemento ruma husu osan ba projeito nain
antes projeito refere hahu
Chefe ka lideransa simu osan husi emprezario balun
ho promesa atu fo projeito ba kompanha refere.
Lideransa fo licensa ba emprezario ida hodi halo
projeito ba maibe empreza ne’e laiha skill iha tekniko no orsamento nebe tuir
kriterio.
Chefe departemento fo aluga sasan/asset estado nia
no osan nebe hetan husi aluga ne’e tama ba bolsu privadu.
Chefe ka governante simu osan husi emprezario ida
nebe iha ligasaun ho fo licensa ba emprezario refere.
Emprezario ida sosa sasan ho baratu depois fa’an
fali ba estado ho folin bot (mark up) 18. Pemerintahan : Chefe ka administrador
ida gasta osan estado ba nia privado no halo relatorio fiktif ba estado
Koruptor Indonesia halo transaksaun korupsi iha
Singapura no Hongkong, Timor Leste nia
fatin mak Bali tanba sa ? tanba Singapura no Hongkong fatin nebe siguru no halo
salvasaun ba sira nia osan nebe tama iha sira nia nasaun, maske sira rasik la gosta korupsaun buras iha
sira nia rai laran maibe ba sira osan nebe tama ba sira nia nasaun bele halo
dezenvolvimento ba sira nia nasaun rasik. Idatan mak sira laiha memorandum
extrasaun ho Indonesia atu kaer ema koruptor sira hodi fila mai Indonesia.
Hanesan mos ho Timor Leste nebe laiha memorandum ida kona ba extradisi ba ema
koruptor sira. Tanba ne’e susar oituan ba KAK sira atu deteta ka kaptura
koruptor sira.
Laos ema estrangeiro sira deit mak lori sai osan
husi Timor ba liur maibe ita nia ema rasik mos lori sai osan hodi ba liur liu
husi halo uma ka loke konta bankaria iha banku Indonesia nia, katak taxa ba
osan hirak ne’e halo dezenvolvimento iha ema nia rai.
Oinsa it abele
nota ema halo korupsaun ?
Hare husi nia moris loron-loron ita bele hatene :
Hola sasan luxu hanesan iha kareta nebe ho folin
karun derepenti deit, oan ba eskola ho kareta ka motor, fen lao sai husi uma hanesan
loja osan mean (asesoris osan mean). Fen ki’ik mos barak no sll.
Atu hamenus korupsaun ita persija iha lei nebe forte
ho nia sentesa prizaun tenki bot liu fali naokten (naok manu tolun). Hapara no
hadau sira nia riku soen husi korupsaun. Aluta.
Ba
pagina 3 (final)