Korupsaun Parte rua

Kolusaun Korupsaun Nepotismo K2N

(by : Q.Brites) 

Korupsi (Latin: corruptio husi lia corrumpere = dois, a’at, nakdodok, kose-kose) tuir Transparency International katak hahalok lideransa publiku, politiku nain ka membru governo, Empreza publiko nebe ho hahalok lalos I la legal hariku an ka hariku ema nebe besik sira (familia ka aman sarani) nebe uza sala nia poder nebe fo fiar ba nia. Husi aspeito lei, kontra lei penal ba korupsaun, hare nia aspeito mak hanesan uza nia poder hodi harikuan, oportunidade, uza sasan la tuir regra, hariku an ka ema seluk ka korporasaun, nebe fo impaktu ba orsamento do estadu ka ekonomia estado nia; seluk fali mak fo ka simu premio ka promesa , subar osan wainhira iha kargo publiku, uza poder hodi ameasa ema hodi hetan osan, tuir prosesu sosa ka hatama sasan eskritorio nia no halo gratifikasi.

Korupsaun ka korupsaun politis katak uza poder tomak hodi hariku an. Hahalok korupsaun ne’e hahu husi Kaman to’o todan. Husi korupsan Kaman mak uza poder atu fo no simu ajuda, no korupsaun bot ka todan maka korupsaun nebe uza lei hodi salva interese politika no poder. Nia rohan mak korupsi katak kleptokrasi, nia dadolik katak Governo nebe governa ho ema naokten sira iha publiku hatudu an ema mos maibe iha kotuk naok lao nafatin.

Timor Leste laos foin hahu ukun an mak iha korupsaun, maibe nanis kedas husi bei ala sira nia tempo. Iha tempo liu-rai mos iha ona korupsaun, hanesan uza povo kiik sira ba servisu sem fo osan ka povo halibur ha-han foba liu-rai. Hahalok korupsaun sempre iha ita nia let. Hahu husi uma laran mos dala ruma iha hahalok nebe indika ba korupsaun maske ne’e nia valor kiik I dala ruma ema ladun tau hanesan konsiderasaun hanesan korupsaun.

Hanesan saida mak hau mensiona iha parte permeiro kona ba Kolusaun iha parte Segundo ita atu hare kona ba korupsaun, hau hatene katak oinsa  atu ke’e to abut kona ba korupsaun persija tempo, peskija dadus I metodo maibe hau senti katak ita hotu komprende, husik ba oinsa atu hare liu ba ne’e peritus sira ka universitario, doutor ba lei justisa sira mak iha kompentensia atu hare, parte ita hare deit saida mak akontese i ita senti loron-loron iha ita nia matan laran. Ita la hare kona ba Korupsaun ne’e kazu krime ka kazu sivil ka extraordinary crime ba ita, nato’on atu hatene saida mak korupsaun se mak halo korupsaun no oinsa koruptor sira responsabiliza sira nia hahalok.

Iha parte ne’e mos hau hamosu lalaok koruptor sira nebe mosu no dala ruma akontese hela iha ita nia oin. Korupsaun nebe ho nia scala ki’ik to bot (dala idatan hau la ho artigu ho todan ka kman ema nebe komete korupsaun nia sentesa).

Mentalidade lider iha nasaun balun fo ejemplo mai ita no sira rasik hakarak atu hakribi korupsaun wainhira simu knar inportante ruma iha estado. Sira mos pronto atu hadia sistema nebe nakonu ho kolusaun korupsaun no nepotismo. Sira pronto atu husik sira nia cargo wainhira sira komete ka iha indikasaun ba korupsun. Maibe iha mos nasaun balun nebe ema nebe iha indikasaun halo korupsaun buka maneiras oin-oin atu tama iha sistema ka ukun hodi sira labele prosesa tuir lei korupsaun nia. Karik iha osan sir abele sosa saida deit i se deit atu livre husi alegasaun korupto.

Iha Timor Leste ita seidauk hetan ejenplu nebe hau mensiona iha leten, maibe iha ho skalaun ki’ik. Pior liutan ema sira ne’e uza oportunidade lei ba KAK nebe fraku atu halao sira nia aktifidade korupsaun nia. Hanesan mos ema internasional sira nebe mai buka servisu ka ita nia governo kontrato sira, sira iha oportunidade no asesu diak ba ita nia finansa hodi naok ita nia osan miliaun ba miliaun hodi lori ba sira nia rai (kazu ema estranjeirio nain rua nebe autoridade sira kaptura).

Korente korupsaun rapido no metin tebe-tebes, susar atu deteta nebe mak hun no ikun at liutan se wainhira ema nebe atu deteta korupsaun mos involve iha korente ne’e.

Area nebe fo indikasaun as ba korupsaun

Ema nebe mak iha potensia halo korupsaun maka sira nebe hetan fatin nebe nakonu ho projeito ka iha osan barak ba dezenvolvimento.

Ministerio ka departemento finansa iha fatin bot liu atu hakiak koruptor. Iha ministerio ne’e potensia tebes atu iha korupsaun tanba kuaze pagamento ba projeito hotu iha ministerio ne’e nia mahon. Emprezario nebe mak hakarak atu selu nia projeito lalais tenki hakbesik ho envelope hodi prosesa lalais. Dirasaun nebe maka halo taxa/imposto direitamente liga ba iha ministerio ne’e, iha alfandega iha area tolu nebe nia nominasaun taxa bot iha nasaun ne’e, Alfandega iha aeroporto no porto no terrestres hanesan area nebe nakonu ho kolusaun korupsaun. Area tolu ne’e fo dalan atu ema halo korupsaun maka’as basa sasan hotu-hotu tama ho volume boot. Liu-liu iha area porto nia, kuaze sasan ba konstruksaun, transporte, nesesidade baziku hatu-hotu tama mai timor liu husi tasi. Tuir fali mak terrestres, wainhira atu trata kartaun ka licensa ba transporte tenki liu husi dirasaun refere. Ikus mak iha Aeroporto maibe iha area ne’e iha kontrolo diak oituan tanba sistema no sasan tama ladun bot hanesan area rua nebe mensiona iha leten.

Ministerio Obras Publika, Projeito bo-bot sempre iha ligasaun no hetan BOQ husi ministerio ne’e. hahu kedas husi hasai dezenho no halo tenderizasaun to’o inspensaun ba projeito ida. Ministerio ne’e mak iha kompetensia bot ba obras nasional iha territorio tomak, hanesan Ponte, Estrada nasional no konstruksaun vital nasional seluk. Maske nia funsaun dala barak ministerio seluk mak halao maibe ministerio ne’e sempre iha power ba konstruksaun tomak. Atu loke tender ba emprezario ba projeito ida sempre hamosu duvidas mai ita, dala ruma ita rona katak konstruksaun ba projeito ida iha ona kontraktor ida nia naran. Indikador ida mak wainhira emprezario ida manan tender maibe ikus nia fa’an fali ba emprezario seluk at liutan emprezario ne’e mos fa’an tutan ba emprezario kiik seluk, ikus mai mak kualidade ba projeito ne’e liha. Ne’e ita mos bele dehan iha ona kong kalo kong iha laran.

Se mak sempre halo korupsaun :

Korupsaun bele daet ba ema se deit, wainhira fe menus no iha aportunidade halo korupsaun ka situasaun familia halo ema frustadu korupsaun bele akontese. Maibe ema balun iha mentalidade halo korupsaun no tama iha area ka mafiozu koruptor nia, ema hirak ne’e sempre halo korupsaun iha area saida deit no iha fatin nebe deit no nia hatene maneza oinsa atu korupto. Mentalidade hanesan ne’e ita rona loron-loron maibe sira hatene subar oinsa atu ema labele kaer toman (Ema bele desconfia maibe labele dun) sahtan sira hatene katak lei nebe KAK iha fraku atu alega sira ba tur iha Prizaun.

Modul Korupsaun Kiik;

Ema hirak nebe halo korupsaun ho skala kiik mak ; wanhira halo manutensaun ba ekipamento eskritorio sempre aumenta folin iha nota, uza fasilidade hanesan kareta estado hodi halo nia bisnis ka buka osan ba nia bolsu, trata karta ka licensa ruma la tuir prosesu nebe normal/fasilita ema seluk nia dokumento ruma la tuir prosedimento, tilan ka prende ema nia kareta/motor sem hatudu provas maibe depois iha negosiasaun osan tama iha bolsu laos ba selu iha banku.

Modul Korupsaun As/Bot:

Emprezzario uza lider nasional atu hamaus lideransa local sira hodi halo intervensia ba projeito ruma hodi fo ba emprezario refere, ho ida ne’e sira bele negosia orsamento ba projeito ne’e I fahe fee ba malu.

Emprezario fo fiar ba nia Manager ka staff hodi halo lobby ba departemento ida atu uza ka sosa nia produtu ka nia sasan ho folin nebe la normal. Se wain hira manan sei fo fee ba chefe departemento ne’e ho osan nebe promote ona.

Emprezario hamaus chefe departemento ida atu intervein ba prosesu hola sasan eskitorio/manutensaun ba nia empreza hodi  manan iha tenderizasaun no folin sasan negosio ho folin as (mark up).

Chefe departemento ruma husu osan ba projeito nain antes projeito refere hahu

Chefe ka lideransa simu osan husi emprezario balun ho promesa atu fo projeito ba kompanha refere.

Lideransa fo licensa ba emprezario ida hodi halo projeito ba maibe empreza ne’e laiha skill iha tekniko no orsamento nebe tuir kriterio.

Chefe departemento fo aluga sasan/asset estado nia no osan nebe hetan husi aluga ne’e tama ba bolsu privadu.

Chefe ka governante simu osan husi emprezario ida nebe iha ligasaun ho fo licensa ba emprezario refere.

Emprezario ida sosa sasan ho baratu depois fa’an fali ba estado ho folin bot (mark up) 18. Pemerintahan : Chefe ka administrador ida gasta osan estado ba nia privado no halo relatorio fiktif ba estado

Koruptor Indonesia halo transaksaun korupsi iha Singapura no  Hongkong, Timor Leste nia fatin mak Bali tanba sa ? tanba Singapura no Hongkong fatin nebe siguru no halo salvasaun ba sira nia osan nebe tama iha sira nia nasaun,  maske sira rasik la gosta korupsaun buras iha sira nia rai laran maibe ba sira osan nebe tama ba sira nia nasaun bele halo dezenvolvimento ba sira nia nasaun rasik. Idatan mak sira laiha memorandum extrasaun ho Indonesia atu kaer ema koruptor sira hodi fila mai Indonesia. Hanesan mos ho Timor Leste nebe laiha memorandum ida kona ba extradisi ba ema koruptor sira. Tanba ne’e susar oituan ba KAK sira atu deteta ka kaptura koruptor sira.

Laos ema estrangeiro sira deit mak lori sai osan husi Timor ba liur maibe ita nia ema rasik mos lori sai osan hodi ba liur liu husi halo uma ka loke konta bankaria iha banku Indonesia nia, katak taxa ba osan hirak ne’e halo dezenvolvimento iha ema nia rai.

Oinsa it abele nota ema halo korupsaun ?

Hare husi nia moris loron-loron ita bele hatene :

Hola sasan luxu hanesan iha kareta nebe ho folin karun derepenti deit, oan ba eskola ho kareta ka motor, fen lao sai husi uma hanesan loja osan mean (asesoris osan mean). Fen ki’ik mos barak no sll.

Atu hamenus korupsaun ita persija iha lei nebe forte ho nia sentesa prizaun tenki bot liu fali naokten (naok manu tolun). Hapara no hadau sira nia riku soen husi korupsaun. Aluta.

Ba pagina 3 (final)