RAMOS NEGA, XANANA MONU?

Filipe Rodriguês Pereira* Quinta-feira, 24 de Setembro de 2009 Kazu Martenus Bere nebe’e sai polemika bo’ot iha nasaun ne’e sei haduir a’an ba’a nafatin ho nia funan no renda-renda oi-oin. Mosu tan progresu foun, Presidente da Republika (PR) liu husi ninia encontro ho PGR, Dra. Ana Pessoa hateten katak la’os nia mak halo presaun ba’a Governo atu fo’o liberdade ba’a Martenus Bere. Deklarasaun ikus ne’e hanisik liu tan publiku. Kazu Bere nian ne’e atu fika paradu no lakon deit liu husi negasaun PR nian?! Karik PR, Ramos-Horta senti katak la’os nia mak halo presaun ba’a PM Xanana hodi liberta Bere, Ramos-Horta iha poder konstitusional tomak atu husu PM Xanana resigna a’an tamba PM Xanana viola ona lei no dignidade nasaun ne’e nian. PR, Ramos-Horta tenki iha korajen politika atu husu PM Xanana resigna a’an. Ka Ramos-Horta la’iha forsa moral atu husu Xanana resigna a’an tamba nia hatene nanis katak nia mak problema ne’e nia hun?! Hahalok no lala’ok lideransa nasaun ne’e nian dalabarak ona mak hanisik publiku. Nisik tamba lideransa nasaun ne’e gosta leno nia matenek bosok hodi bosok nia propiu povu. Karik ita hakarak hare di-diak ba’a kotuk, PR, Ramos-Horta durante tinan rua nia laran sempre hato’o oferesimentu politika nebe’e todan ba’a governu tolan. Karik governu la kumpri maka PR buka halo ameasas oin-oin. Publiku sei lembra, tempu liu ba’a PR rekere atu Dr. Mari Alkatiri lidera Projeitu Mina Tasi Timor, iha OGE 2008 PR hakarak promulga OGE maibe nia fo’o kondisaun, Dra. Ana Pessoa tenki sai PGR. Foin dadaun, relasiona esbosu lei KAK nian, PR husu atu governu muda artigu balun iha esbosu lei KAK nian ne’e tamba PR hakarak oferese Dr. Rui de Araujo nia naran atu sai mos nudar komisioner ida ba’a KAK. Rona dehan, PM Xanana ikus aseita atu muda esbosu lei KAK ne’e tuir PR nia hakarak. Ikus dadaun ho kazu Bere, PR fo’o mos kondisaun, PR sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu 2009 karik governu la liberta uluk lai Martinus Bere husi Detensaun. Tuir ema hotu hatene, atetude PR nian ne’e halo bainaka sira tenki hein PR durante horas ida resin nia laran atu hahu serimonia komemorasaun 30 de Agostu. Maibe ikus mai, wainhira Tribunal Rekursu hasai komunikadu hodi dehan katak tuir lei, Kode Penal Timor-Leste nian so Tribunal deit mak iha k’nar atu bele fo’o liberdade no halo kapturasaun ba’a ema nebe’e komete iha krimi, se mak liberta priosioneiru ida husi detensaun maka nia sei hetan kastigu tinan 2 to’o tinan 6. Hakafodak ho komunikadu TR nian ne’e, PR ikus mai ho matan-mean-mean nega katak la’os nia mak halo presaun hodi husu governu fo’o liberdade ba’a Martinus Bere. Duvidas mosu iha publiku nia let relasiona ho negasaun PR nian. Karik la’os ninia presaun, tamba sa mak PR atu lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu 2009?! Ajenda saida mak PR koalia iha encontru ida entres PR ho Lucia Lobato, Natersia no Longinhos antes de komemorasaun 30 de Agostu hahu?! Governu tenki responde tamba sa’a mak governu lori Bere ba’a entrega iha embaixada Indonesia nian?! PN tenki esplika, ho razaun no motivu sadia mak halo PN la fo’o vota a favor ba’a PR atu halo viagem ba’a Nova Iorke iha primeira plenaria?! Povu hein atu lideransa instituisaun seberanu iha nasaun ne’e bele esplika lolos sobre desastre ka eskandalu politika bo’ot ne’e. Ka sosiadade iha nasaun ne’e la’iha direitu atu hatene, no lideransa iha nasaun ne’e la’iha obrigasaun atu hatan?! Lideransa nasaun ne’e kala senti katak maioria povu iha nasaun ne’e sei hanesan ho povu nebe’e mak uluk kolonialista Portugues ukun iha tinan atus nia laran liu ba’a, povu nebe’e mak bele fiar no hare hahalok no lalaok bosok nebe’e lideransa sira hatudu ho kontente ba’a sira nia propiu povu. Ohin hakarak no koalia oin ida aban hakarak no koalia oin seluk, ohin hamutuk foti desizaun ba’a kazu ida aban buka nega ho matan-mean-mean. Karik foti desizaun ida ho razaun intereses nasional maka la’rasional wainhira loron ikus mai halai husi responsabilidade. Foti desizaun tamba intereses nasional ka atu salva intereses pessoal?! Wainhira hare di-daik, PR nia negasaun sai nudar presaun nebe’e bo’ot no todan liu tan ba’a lideransa governu atu buka resolve kazu Bere ne’e. Karik negasaun ne’e mak la’iha baze nebe’e forte, ikus mai iha justifikasaun no evidensias ruma nebe’e hatudu katak PR halo duni presaun hodi fo’o liberdade ba’a Bere, maka bele mos halo kondensaun katak PR habosok mos publiku. Primeiru, PR viola lei hodi fo’o liberdade ba’a Bere, segundu, PR halo bosok publiku (kebohongan publiku). Nudar lideransa estadu nian keta tauk atu tama ba’a “prizaun”, no keta tauk bebeik ba’a nasaun seluk nia presaun. Hakait ho atu hakarak hakiak relasaun diak ho Indonesia, to’o ona (cukup) ho “presaun” nebe’e mak durante tinan 10 nia laran Timor-Leste falun diak teb-tebes ho intereses nasional nia naran hodi ikus harí CTF iha Bali. Relasiona kazu Bere, lolos lideransa nasaun ne’e buka atu hala’o politika diplomasia nebe’e a’as hodi husu mos Indonesia ninia kumpriensaun ba’a Timor-Leste ninia desizaun ruma nebe’e mak iha relasaun ho Indonesia, la’os simu bebeik no tolan tom-tomak Indonesia ninia presaun. Ita mos presiza buka atu kumpriende katak ba’a kazu Bere nian, problema la’os katak maioria populasaun la ijiji justisa relasiona ho violasoins direitus humanus iha tinan 1999. Point importante iha kazu Bere nian mak, sosiadade senti nisik ho lideransa nasaun nia hahalok no lalaok nebe’e viola lei no dignidade nasaun ne’e nian. Dala ida’tan, Hakerek’nain hakarak sugere katak relasiona ho relasaun entre Timor-Leste no Indonesia, li-liu hakait ba’a issus nebe’e sensitivu nebe’e mosu iha pasadu, Timor-Leste presiza halo ratifikasaun ba’a rekomendasoins CTF nian, tamba wainhira PN sidauk ratifika rekomendasoins CTF nian maka legalmente rekomendasoins CTF nian sidauk bele uza atu regula nasaun rua ne’e nia intereses. Ba’a kazu henesan Bere nian presiza dudu mak esperitu rekonsiliasaun liu husi CTF nia rekomendasaun. Relasiona mos ho kazu liberdade ba’a Bere, internalmente hatudu mos katak iha falta de koordenasaun entre lideransa instituisaun iha governu nia laran. Karik mak hatene iha ninia konsekwensia, husi inisiu lolos PNTL lalika halo kapturasaun ba’a Martinus Bere, ou parte imigrasaun Timor-Leste lalika fo’o vistu ba’a Bere hodi halo vizita ba’a Suai. Sa’a tan Bere nia vizita halo iha tempu nebe’e la kondis ho kondisaun iha nasaun nia laran. 30 de Agostu la’os loron vitoria nian deit, maibe 30 de Agostu sai mos loron ba’a povu terus nain, li-liu ba’a familia vitima sira atu halerik hodi hanoin hikas sira sofrimentu no susar. Tamba ne’e, la’os depois fo’o tiha vistu ba’a Bere tama, PNTL halo tiha kapturasaun, Hassan Wirayudah halo presaun hodi lakohi marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu, no mosu issu nebe’e dehan fronteira atu taka mak halo lideransa nasaun ne’e ho imidiatamente liberta Bere husi detensaun. Indonesia la’os foin dala ida halo ameasas ka taka fronteira. Buka haka’as a’an atu so’e ka simu faktor fronteira sai nudar frakeza, tamba Indonesia bele uza fronteira sai nudar tronfu ba’a ninia bargaining politika. Timor-Leste ninia istoria hatudu ona katak Timor-Leste infrenta no hakur liu ona invazaun bo’ot husi Indonesia. Kasian, ho deit ameasas taka fronteira halo lideransa nasaun ne’e namlele a’an. Karik Indonesia taka duni fronteira maka Ministro NEC, Zacarias Albano ho ninia ekipa mak tenki halo esforsu hodi lobby ho Indonesia. Ka Ministro Zacarias lakohi hakas a’an hala’o diplomasia ba’a nasaun ne’e nia intereses?!, teki-teki Hassan Wirayudah telfone ba’a Ministro Zacarias no hateten, karik la liberta Bere maka nia sei la marka ninia prezensa iha komemorasaun 30 de Agostu, no mosu deit issu atu taka fronteira halo Ministro NEC ne’e la hanoin naruk maibe fo’o fali input ba’a lideransa nasaun ne’e hodi viola lei no dignidade nasaun nian. Viola lei no dignidade nasaun nian relasiona ho kazu Bere nian ikus fo’o mos ninia implikasaun ba’a lideransa governu no estadu nia existensia. Wainhira PR, Ramos-Horta nakfilak ninia a’an sai ba’a Pilatus nebe’e fasi-liman ba’a buat nebe’e akontese maka politikamente Fretilin nudar Partidu Opozisaun iha PN deside atu hato’o Mosaun de Sensura ba’a lideransa governu nian. Sei la logiku no rasional wainhira Partidu Opozisaun sira la bo’ok a’an atu proseza kazu ne’e tuir mekanismu nebe’e lei no konstituisaun permite. Maski husi inisiu Partidu Opozisaun sira hatene mos katak politikamente sira i’is lato’o atu hamonu governu AMP, dalaruma bele hamonu lideransa governu AMP. Ka topu lideransa AMP fizikamente la monu maibe moralmente bele monu, tamba maioria distintus deputadus iha PN sei defende buat nebe’e mak sala. Mosaun de Sensura husi Fretilin no Partidu Opozisaun seluk bele hamosu mos objetivu inderectu ida, fo’o influensia hodi hamonu mos moral husi sosiadade nebe’e mak iha eleisaun liu ba’a suporta harí governu AMP. Maibe, bele mos akontese, ikus mai iha PN bele mosu movimentu politika foun hodi hamonu PR no PM dala ida, tamba konserteza PM sei la’husik a’an atu monu mesak, PM bele dada mos PR atu sira nian-rua monu rame-rame. Hakerek’nain mos hakarak hateten, kazu fo’o liberdade ba’a Bere la’os kazu ki’ik, kazu ne’e kazu ida grave nebe’e fo’o ninia implikasaun politika no legal bo’ot no luan ba’a nasaun ne’e nia existensia iha prezente no mos ba’a futuru. Lideransa governu no estadu viola lei no viola prisipius separasaun de poder nebe’e sira rasik harí iha nasaun demokratiku ne’e, halo intervensaun ba area judikativu. Tamba ne’e hodi intereses nasional nia naran, presiza duni toma medidas politika no legal nebe’e konstitusional, por ezemplu liu husi Mosaun de Sensura ou medidas legal sel-seluk tan atu husu responsabilidade husi lideransa governu no estadu. Lideransa governu ka estadu monu ka sei la monu la’os problema prinsipal. Importante mos mak, presiza kria kultura politika nebe’e diak no forte iha nasaun ne’e, no ba’a oin istoria mos bele hakerek katak povu nasaun ne’e la’os povu permisivu, povu nebe’e mak bele hare no simu ho kontente hahalok no lala’ok a’at lideransa nasaun ne’e nian nebe’e mak dalabarak gosta viola moral, etika no lei iha nasaun ne’e nia laran. ***END*** (artigu ne'e hatun mos ona iha Timor Post, Edisaun 25/9/2009) *Analista Politika no Sosial husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili

Maromak mak hatene-diavu sira lakohi babeur ema ida nee

> JRH : ami simu relatorio ne’e, tanba relatorio ne’e > hateten maioria responsabilidade, maioria Violensia > instituisaun TNI mak halo, ne’e mak faktus importante > maibe laos depois atu fila fali halo Tribunal Internasional. > Hau lahatete que hau lakohi justisa, justisa Indonesia sei > lao, maibe Indonesia mak bele halo, ita mos Timor Leste ita > lakohi ema internasional atu mai bongkar tun bongkar sae ho > ita nia sistema judicial ou ita nia governo. Timor oan > barak baruk ona hare estrangeiro barak-barak mak mai manda > tun manda sae, tinan 10 nia laran sira iha ne’e, atu halo > kapasity building, kapacity building saida ? entaun se ita > hatete Indonesia nasaun ida que orguilho teb-tebes, nasaun > ne’e laos sesenta anos deit, nasaun ne’e mai husi > civilizasaun atus ba atus, civilizasaun Javanesa, entaun > hatete ba sira atu hari Tribunal Internasional ida hau > hanoin ita mangame, ita mehi. > > TVTL : Sr. Presidente hanoin sira, desizaun sira nebe > estadu foti ladun intende ho razaun sira seluk, ho > situasaun ida hanesan ne’e oin sa mak ita bele fo garante > ba ita nia povu sira katak situasaun dame ne’e bele moris > ? > > JRH : hau nudar ita bot sira hatene, populasaun sira hatene > iha tinan hirak ne’e nia laran, mesmo nudar Ministro > Negosiu Estrangeiro maske hau viagem ba mundo tomak sei iha > tempu atu viagem ba distritu sira, desde tempu > ministro Estrangeiro, desde tempu UNTAET, nudar Primeiru > Ministru iha tempu krize mos hau tama fatuk koak sai fatuk > koak, tama distritu sai distritu. Nudar Presidente > tinan rua liu ona ba distritu, sub. Distritu, aldeia lubuk > ida. Se povu nia preukupasaun numeru 1 mak problema 99, hau > la rona ida ne’e iha hau nia viagem ba distritu hotu-hotu, > koalia ho ema rihun ba rihun nunka hau rona liafuan ida mai > kona ba 99 ka 75. Klaru iha vitimas, vitimas nebe ita > respeita, maibe sira hakarak hetan rekonyesementu husi > estadu, estadu halo rekonyesimentu, vitimas hakarak tulun ba > sira nebe la konsege servisu ne’e estadu nia obrigasaun, > maibe hau nunka rona vitima sira hateten ami hakarak > Tribunal Internasional, hau nunka rona ida ne’e. > foin dadaun Senhor Primeiru Ministru ba Suai aniversariu > Masacre igreja Suai. Hau la ba tanba hau hateten ba primeiru > Ministru como ita ba hau lalika ba tanba hau la gosta > que Primeiru Ministru, Presidente sai husi capital ou > sai husi nasaun. Ami kombina uluk kedas se nia sai ba tasi > balun hau tenki iha ne’e, hau sai nia tenke iha ne’e, > portantu ida tenki iha ne’e. Povu iha Suai, povu > nebe moris iha fronteira, povu nebe vitimas direitu ba > massacre igreija Suai sira rasik hatudu maturidade bot > teb-tebes, iha neba momentu ne’e laiha manifestasaun, > laiha hakilar sira hatudu sira nia dignidade, vitima sira > hatudu sira nia kumpriensaun ba politika estadu, I hau > kuandu halo viagem hirak ne’e hau rona, ita halo ne’e > que hetan konsensu ida tinan sanulu ne’e nia laran ou > tinan lima ne’e nia laran, husi fatin hotu –hotu iha > Timor nia laran hau rona hotu-hotu ezizi Tribunal > Internasional ida, ne’e estadu ne’e tenki hanoin ne’e > duni, maibe > se ida ne’e mak povu hakarak, Presidente da republika, > Primeiru Ministru ou Parlamentu tenki sukat didiak . > Se povu hotu-hotu dehan ami hakarak tribunal internasional, > maibe hau nudar Presidente hau hatene, se hau tuir povu nia > hakarak I halo lobby ba Tribunal Internasional hau sobu > relasaun ho Indonesia, hau sobu dame iha Fronteira entaun > hau labele simu ida ne’e, e se hau la simu, lasimu povu > nia ezizensia, entaun hau resigna husi Presidente da > Republika, tanba hau nia konsiensia hatete hau lakohi kaer > politika ida ne’e tanba ne’e bele hamonu estadu ida > ne’e. > > TVTL : Fila fali ba kazu Maternus Berek nian, karik ida > ne’e tanba presaun husi Indonesia ka ne’e mak estadu nia > hanoin duni atu kria relasaun diak ho estadu iha > futuru? > > JRH : Indonesia la halo presaun, sira telefone, sira > kontakta ita nia Ministro Estrangeiro, hau koalia telefone > ho Ministru Hasan Wirayuda nebe hau konyese diak e > sira hateten mak ida ne’e deit, ita halo akordu verdade no > amizade iha tinan hirak ne’e nia laran Indonesia buka halo > buat hotu-hotu para tulun Timor Leste nia estabilidade apoia > ita tama ASEAN, apoia ita membru ARS, simu ita nia estudante > sira e mos halo presaun hahu iha 99-2000 ba milisia > sira para keta bok ami. Iha tinan 10 nia laran ne’e, > elementus Timor be ita bolu milisia hela iha Atambua, > Kupang, Kefa sira mos hatudu sira nia laran diak, iha tinan > sanulu nia laran sira la halo problema ba ita. Tes Durante > tinan sanulu ita hakarak tes tinan hira tan tinan rua nulu > tan tinan tolunulu tan. Se Fronteira ohin hakmatek laos > tanba deit TNI, tanba ita nia alin, ita nia maun sira iha > Fronteira, iha Atambua, iha Kupang, iha Kefa sira mos hadomi > nafatin nasaun ida ne’e, sira mos hatete > ami lakohi kontribui tan ba halo at ba ami nia rain e > ne’e ba hau hanesan sentimentu arependimentu ida, > sentimentu ida que hateten sim ami sala ami lakon. Depois > ema oan ida Sr. Berek, tama, hau la kunyese, hau rona dehan > nia tama tanba buka medico, populasaun hare nia, kaer > nia, baku nia e polisia salva nia, ne’e normal kuandu > populasaun hirus teb-tebes derepente hare elementus ida que > tinan sanulu liu ba halo at ba sira, Polisia mak salva nia e > lori ba kadeia. Ita nia pergunta primeiru hateten > nune’e ne’e legal ka illegal ? hau hateten nune’e nem > tudo, laos buat hotu-hotu nebe legal apoia interese > nasional, interese estadu nian. Se lei maka tenki iha leten > liu, leten liu interese estadu nian, relasaun estadu ho > vizinho sira, entaun hau fo exemplo ida iha 2002 Governu Dr. > Mari’I Alkatiri nian halo akordu rua ho Estadus Unidos da > America que hau rasik assina nudar Ministru Estrangeiro, ida > akordu naran SOFA (The Status Of Force Agreement) > akordu ida ne’e hau assina iha Washington ho Secretariu > do Estadu Collin Powel akordu ne’e hateten Militar > Americanu ruma nebe servisu iha Timor, se halo sala ruma > labele julgamentu iha Timor, Timor laiha direitu atu > julga, ita fo fiar judisiariu Amerikanu maka bele julga > nia. Se ita la halo akordu SOFA forsa Amerikana nem > ema ida mai iha ne’e, e akordu ne’e halo iha rai lubuk > ida iha mundu tomak. Se ita hatete ita entrega fila fali ba > Amerika sira nia soberania julga sira nia ema, se ita > aseita. Ne’e Governu konstitusional mak halo ida ne’e, e > ida tan iha 2003 Tribunal Penal Internasional nebe Timor mos > halo parte ona, tratadu de Roma nebe Timor mos ratifika, > Amerika nunka ratifika ida ne’e, Indonesia mos nunka, > Xina, nebe iha Asia ne’e iha nasaun rua ka tolu deit ; > Timor Leste, Korea do Sul, no Japaun maka ratifika. Tribunal > Internasional Penal ne’e existe ona, funsiona iha Aya. > Maibe wainhira ita halo akordu ida ne’e estadus > Unidos kontakta kedas ita hatete ami hakarak halo akordu > ida ho imi para que se tribunal internasional Penal ne’e > halo mandatu kaptura ba elementu Amerikanu ruma nebe iha imi > nia rai, imi labele entrega ba Tribunal Penal ne’e, > entrega fila deit ba ami. E Timor halo akordu ne’e ho > America, e momentu kuandu Timor assina akordu ne’e > Timor hamutuk deit ho rai nen ka hitu. > > TVTL : ita hare ba kazu Maternus Berek ninian, iha Timor > ita kaer ba regulamentu UNTAET no 15 / 2000 ninian nebe ema > sira nebe envolve iha Crimes Garves ne’e sei bele julga > iha ita nia prosesu judisiario iha Timor Leste. Se karik > hanesan ne’e ho desizaun estadu ninian nebe mak foin > dadaun Sr. Presidente esplika, oin sa ita bele > responde sistema judisiariu nebe bele lao diak iha ita rain > ? > > JRH : kuandu hau esplika kona ba SOFA, kona ba akordu ho > Estadus Unidus hau kontinua hateten nune’e se ita halo > akordu ho estadus Unidos e konfia se elementu estadus Unidus > ruma komete krime ita entrega ba sira mak halo julgamentu > tanba sa mak ita la konfia mos estadu Indonesiu para halo > justisa. Se Republika America halo ka lahalo ne’e sira nia > responsabilidade moral e politika, se Indonesia halo ka > lahalo sira mak bele fo resposta. Mas timor Leste > hateten ami nudar estadu ho maturidade ami labele, estadu > ida labele hateten ba estadu seluk, diskulpa estadu > Indonesia ami la konfia imi nia justisa, ne’e laos > linguagem relasaun diplomatico iha mundo laos nune’e, > liu-liu kuandu estadu ne’e demokratico e nia > demokrasia dinamico liu fali ona Timor Leste nian e > sira halo reforma barak ita hateten diskulpa maibe ami la > konfia ita bot sira. Se maka hakarak kaer relasaun estadu > nune’e, favor iha 2012 hili fatin kadeira nudar Presidente > da > Republika, hau lae. Hau hateten deit nune’e sr. Berek > nia sidadaun Indonesia, Indonesia la aseita dupla > nasionalidade, ema nebe Indonesiu labele iha duas > Nasionalidade nia sidadaun Indonesia, maske uluk komete > krime iha ne’e e krime ne’e nia komete iha ne’e laos > de depois de 2002, nia komete iha 99, estadu ne’e seidauk > existe, entaun hau nia preferensia hau hateten nia laos nia > labele enfrenta justisa maibe estadu Indonesia maka bele > halo justisa. Hau hatete dalabarak estadu Indonesia, > sosiedade Indonesia maka bele halo analiza reflesaun ba sira > nia istoria. Problema hotu-hotu nebe akontese iha Indonesia > 65,66, Aceh, Tanjung Priok sira mak bele hare ida ne’e, > laos Timor Leste. Sidadaunida ne’e, Senhor berek sidadaun > Indonesia, hau hateten entrega ba Indonesia para halo > justisa > Se ita iha informasaun hotu-hotu, e hau fiar katak ita iha, > prosesu ne’e Tribunal Timor Leste nian, Prokurador geral > da Republika, hau lahatene prosedimentu birokrasi lolos > formal ne’e oin sa, deporta ema ne’e ba Indonesia, ita > nia polisia akompanya ba fronteira entrega ba > autoridade Indonesia atu hare ba krime nebe senhor ne’e > halo iha 99. > > TVTL : Sr. Presidente, ohin ita dehan povu laiha > preukopasaun sobre kazu Maternus ne’e ita nia orgaun > politika, soberania sira mak preukupa barak liu hodi hamosu > opiniaun kona ba kazu Maternus Berek. Maibe problema > ida mak ne’e se ita kompara ho nasaun seluk kuandu ita > hare ba interese Nasional, konserteza iha buat ida > naran konsensu Nasional, e iha kazu ida ne’e nusa mak Sr. > Presidente mos la halo konsensu Nasional ? > > JRH : hau fo hatene hau hasoru ho bankada sira, ho Primeiru > Ministru, Dr. Mari Alkatiri, dalahira ona, e ultimaves hau > hanoin foin iha fulan Julho liu ba ne’e, reuniaun ho sira > hotu-hotu iha sala konselho do estadu iha Presidente da > Republika I iha momentu ne’e dala ida tan hau hateten ba > sira, tanba laos primeira vez, iha hau nia uma antes de > atentadu kontra hau ne’e, halo reuniaun iha kantor iha > Farol hau hateten ba sira, ita hotu-hotu liu-liu > bankada sira, tanba lei tenki mai husi Parlamentu laos > Governo ho presidensia da Republica, hetan lei ida, projetu > lei ida Amnestia para taka problema 74-99, hau hateten > dalabarak, maibe hau labele obriga kada partidu e momentu > ne’e hau rona kuaze sira hotu-hotu hatudu sira nia > kumpriensaun e hau hateten hau hakarak iha fulan Agusto ita > hetan projetu lei ida ne’e, maibe hau mos kumpriende que > tempu apertadu teb-tebes tanba Parlamentu tama iha > …..e iha 15 de Agostu tempu laiha. Portantu ne’e > diskuti dalabarak hau lembra bebeik, tanba hau hateten se > ita lahalo ne’e loron ruma buat ruma sei nakfera iha ita > nia oin. Kazu berek konfirma buat nebe iha tinan rua > nia laran ona halo la biban. > > TVTL : Se ita hare ba kazu Berek , ita mos hare ohin senhor > Presidente esplika kona ba CVA, iha rekomendasoens CVA > nia la foka liu katak haluha buat nebe iha kotuk, mas iha > termus ida nebe dehan katak forgive but not to forget. Iha > termus ida ne’e oin sa Timor atu responde ? > > JRH : diak, liafuan ida ne’e hau konkorda 100%, forgive > katak ita fo perdaun ba sira nebe uluk hasoru ita, uluk halo > at ba ita individualmente, perdaun ne’e mai husi ita nia > fuan e perdaun ne’e bele mai mos husi legislasaun, maibe > liu-liu fo perdaun ka la fo perdaun konforme ita nia > sentimento, haluha labele, hau lahaluha hau nia alin, bin > hirak nebe mate > > TVTL : signifika katak haluha ne’e Justisa mos ita haluha > ? > > JRH : lae, laos signifika atu haluha justisa, ba hau > justisa que bot liu nebe mundo halo ba Timor Leste, que > mundo nebe to’o 99 hipokrasia bot teb-tebes, sira mak > tapeti mean ba Soeharto, sira mak faan kilat ba Soeharto, > sira mak apoia Soeharto halo okupasaun Timor, bolu ita > komunista, sira ohin mak koalia ibun bot kona ba justisa. > Maibe sira hotu-hotu iha 99 muda, America muda, Australia > muda, Europa muda. Iha Europa ne’e unika nasaun ativamente > iha Timor Leste nia sorin mak Portugal > laiha nasaun seluk, ida ka rua simpatisa maibe ativamente > nia diplomasia 100% foka ba Timor mak Portugal. Sira seluk > Alemanha , faan ro, faan, kilat, helikopteru. Fransa, pior > liu Englaterra, pior liu tan America, Australia entaun > hakuak Soeharto makaas los, maibe sira hotu-hotu muda, > maibe kuandu sira muda iha 99 ita hateten ita lalika koalia > tan ba sira nia hahalok at iha kotuk tanba ita ohin relasaun > metin los ho America, se ita relasaun metin ho Amerika ita > hakarak hateten ami relasaun metin ho imi maibe imi tenki > julga ……., Jimmy Carter tanba se mak halo > esportasaun kilat ba Indonesia laos ……., Jimmy Carter , > se hau hateten nune’e entaun lae, husik ba kotuk. Entaun > ho Indonesia mos nune’e. Se ita hateten ba Amreica ami > lakohi julga Jimmy Carter, maibe ami hakarak julga nafatin > Jeneral Indonesia sira , tanba sira fraku liu Amerika. Ou > ita tauk Jeneral Indonesia sira maibe latauk milisia > oan ain tanan ita hatudu an ba sira, > politik laos nune’e. 99 komunidade Internasional muda sira > nia pozisaun ita hateten ; haluha sira nia hahalok at > ne’e, ita lahaluhan ita nia vitima, ita nia terus. > > TVTL : Sr. Presidente se ita kaer ba relasaun ho Indonesia, > lembra ita selebra desimu aniversariu referendu, iha > diskursu Sr. Presidente ninian hateten klaru kedas ona lori > estadu nia naran katak estadu la hanoin ona atu husu > Tribunal Internasional e iha neba mos Sr. Presidente husu ba > Indonesia atu lori fila mate ruin sira nebe mak sekarik uluk > Indonesia mak oho ka halo mate, lori mai hodi halo tuir > seremonia Timor nian. Depois de ida ne’e mosu kedas ho > kazu Maternus Berek , ida ne’e polemika saida mak ne’e ? > > > JRH : Hau kumpriende, hau la hirus kritika sira nebe mai > hau, mai Primeiru Ministru kona ba kazu ida ne’e, maibe > hau nudar Presidente da Republika hau labele tuir tanba NGO > ida hakilar, tanba labarik oan ida UNMIT nian Human Rights > Unit koalia hau hakfodak kedas, tanba hau hanoin laos UNMIT > tanba Sr. Atul Khare SRSG, tanba nia ema mai husi India, > diplomata bot, nia kumpriende problema iha Asia nian. Maibe > malae balun husi Europa, Amerika nebe iha sistema ne’e > sira hateten nune’e e hau kuandu rona ne’e hau hanesan > atu hamanasa fali, hatudu sira nia beikten. Sira hateten > nune’e ; tanba Timor labele halo justisa, Indonesia labele > halo Justisa, entaun devia iha Justisa Internasional. Hau > hanoin sira tau ona sira nia ain iha laho laran, tanba sa > agora Altu Komisario Direitus Humanus se sira hakarak, tanba > sira berani teb-tebes favor ba Konselho Seguransa, koalia ba > Konselho Seguranasa para halo Tribunal internasional. Se > ne’e iha High Commisioner > Human Rigths Unit iha Geneva mak hakarak Tribunal > Internasional. Se sira la konsege Tribunal Internasional ba > Sudan, ba Darfur, nem redus tan Konselho Seguransa oan ida > kona ba Birmania, sira la konsege rezolusaun kiik oan > ida ba problema lubuk ida iha Medio Oriente. Sira hanoin que > Indonesia ohin que kredibilidade maka’as ohin iha mundo > ne’e, hotu-hotu respeita sira nia progressu, sira la > mangame iha Konselho Seguransa nem hetan votu oan ida. Hau > hanoin sira hatudu karik sira nia beikten ou demagozia. > > TVTL : Sr. Presidente ita fila fali ba desizaun nebe que > halo polemika, tensaun politika manas uitoan, tanba sa mak > hau bele hateten dehan ne’e manas uitoan tanba wainhira > desizaun ne’e kuandu sai Parlamentu halo kedas ……ita > bot nia Viagen ba rai liur maibe ikus mai aprova. > Hafoin ikus mai mosu fali mosaun sensura ba Governo, ita > hare todan ne’e komesa dudu ba dudu mai, mas kuandu ita > hare lolos wainhira kuandu atu hasai desizaun ba kazu > Maternus Berek Sr. Presidente mos rona ideas husi Dr. > Mari’I Alkatiri, rona mos husi juis sira maibe ikus mai > todan ne’e komesa halai ba, ita bele dehan hatudu lima ba > malu. Saida mak ida ne’e, Sr. Presidente bele fo tok > hanoin ruma ba ita nia povu sira kona ba situasaun ida > ne’e ? > > JRH : Sim, Dr. Mari Alkatiri reuniaun duni ho Primeiru > Ministru, ho hau rasik ba kazu ida ne’e, e hau rasik maka > hakarak koalia ho nia kona ba kazu ida ne’e, para nudar > lider nasional ita hetan saida ida ba problema ida > ne’e. E Dr. Alkatiri halo nia kontribuisaun diak que > dalan saida mak bele resolve, nia lahateten que tenki > julgamentu iha Timor, nia kumpriende relasaun diak ho > Indonesia, tanba nia ho Xanana Gusmao autor Komisaun Verdade > Amizade e nia nudar Primeiru Ministru partisipa e bele simu > kreditu kredibilidade ba relasaun ho Indonesia laos > Presidente Xanana deit, Primeiru governo Konstitusional sira > hamutuk. Ne’e duni hau mos suprendido hakfodak que buat > nebe Dr. Alkatiri hatudu ho moderasaun la reflete iha > bankada Fretilin nian iha Parlamentu. Sira kahur buat > rua, buat ida Presidente da Republika informa Parlamentu, > husu Parlamentu atu halo viagem ida, ne’e buat ida hanesan > formalidade deit tanba sa mak buat ne’e mosu iha neba > tanba ita nia konstituisaun copia buat barak husi Portugal > ninian, rai sira seluk Presidente hakarak sai nia sai ou > devia nia informa. Ita copia husi sistema Portugal nian, > Amerika laiha ida ne’e, Australia laiha, rai barak-barak > iha mundo, Presidente Republika informa kona ba nia saida. > Maibe Parlamentu kahur fali problema rua ne’e, problema > Berek nian ho problema direitu autoridade que ekslusiva > Presidente da Republika nian, mas pronto sira kurizi sira > muda e problema ne’e taka ona e akontese iha Parlmentu > dalaruma bele halo desizaun mos sala e reve lei, > konstituisaun mos bele muda e halo emenda porque ne’e laos > buat ida nebe que grave. > > TVTL : Sr. Presidente mos ameasa atu resigna? > JRH : Sim, hau pronto atu rezigna se Parlamentu manteim > desizaun ida ne’e, tanba ne’e hanesan interferensia ona > que hau konsidera inkonstitusional que instituisaun ida que > laiha mandatu ba Presidensia da Republika. Iha Konstituisaun > laiha buat ida que hatete presidente da Republika presta > contas ba Governo ka ba Parlamentu, Presidente da Rfepublika > presta kontas ba povu ba nasaun. Kuandu nia hakarak halo > mkomunikasaun ba Parlamentu nia tenki informa ba Parlamentu > halo komunikasaun Parlamentu la konvoka Presidente da > Republika. Uluk kuandu hau Primeiru Ministru fulan sanulu > deit hau oferese an ba Parlamentu lubuk ida, tempu Dr. Mari > Alkatiri ninian tinan 4 Parlamentu keixa que nnia nunka mosu > iha neba. Hau buat kiik oan ruma hau rasik mak ba iha neba > tanba hau gosta duni ba iha neba tanba hau gosta duni rona > deputadu sira koalia debate. Maibe nudar Presidente da > Republika, instituisaun ne’e seluk hau ba kuandu iha > komunikasaun ruma importante, > maibe liu tiha ona, hau ba Nova iorke representa estadu > Timorense iha neba tanba sekretario geral insisti hakarak > hau ba e laos konvida rai hotu-hotu ba rai balun deit. > Ne’e orgulho bot ida tanba Sekretario Geral pessoalmente > konvida hau. Hau la hatete deskorda ba mosaun sensura, > mosaun sensura mos pratika normal iha Parlamentu hotu-hotu > iha mundo, hakarak halo, halo deputadu sira depois sukat > didiak sira nia konsiensia atu vota oin sa ? Fretilin > hakarak halo mosaun sensura bele halo, mas hau hateten buat > ida hau Jose Ramos Horta, Presidente da Republika hau apoia > nafatin governo AMP nebe hau konsidera konstitusional hau > lasimu argumnetu que mai husi opozisaun nebe hateten laos > konstitusional, tanba hau mos hatene interpreta ita nia > konstituisaun, I kuandu hau atu halo desizaun konsulta ema > barak los, iha Timor Leste, ba Portugal, fransa, Amerika. E > hau fo ezemplo oan ida ba ita bot sira foin lalais > eleisaun iha Israel Partidu nebe mak manan kadima > e partidu nebe sai Segundo lugar, Netanyahui ninian, e > debates bot iha Israel no jornalista hotu-hotu hateten > desizaun ne’e agora iha Presidente simon Perez nia liman e > halo tuir konstituisaun Israel. Finalmente nia halo > desizaun, se mak nia bolu forma Governo mak Netanyahu > segunso partidu mais votadu, maibe tanba Segundo partidu > mais votadu ne’e halibur partidu 5 ka 6 entaun nia hetan > maioria Parlamentu. E partidu Kadima nebe mais votadu la > konsege halo koligasaun e sira la halo protesto dehan ne’e > inkonstitusional, Simon Perez halo buat nebe hau halo iha > ne’e. Portantu Governo AMP ne’e konstitusional, > legitimo, mundo tomak rekonyese, governo ne’e halo > kontribuisaun ba dame, solusaun problema petisionario, > solusaun problema deslokadu, ita nia ekonomia lao ba oin. > Iha problemas barak opozisaun koalia hateten mal > governasaun, korupsaun ne’e iha prosesu mekanismu atu > halo. Hau tau konfiansa bot ba maun bot Xanana Gusmao, laos > deit tanba > Primeiru Ministru. Se maun bot Xanana Gusmao mak la kaer > luta ne’e iha 81 ba oin e nia mak la kaer luta ne’e iha > 99 ho Taur Matan ruak, ita ohin laiha nasaun ne’e. Nasaun > ne’e rahun kedas iha 99, Xanana gusmao ho Taur mak hatudu > nia vizaun, Taur iha ailaran, Xanana iha Cipinang, e tanba > ne’e mak hau hatene nia fuan ba povu ida ne’e , nia > terus ho povu ne’e, nia terus ho ema kiak, nia terus ho > katuas sira, e buat nebe nia halo, nia halo tanba nia > kunyese povu ne’e. Portantu opozisaun hakarak atu hatun > Governo ne’e ita sei hare. > > TVTL : ho Desizaun estadu nian klaru katak laiha Tribunal > Internasional depois ita mos husu ba Indonesia tuir > xefi estadu nia hanoin, vantagem saida ba Timor Leste ho > buat hirak hanesan ne’e ? > > JRH : Ita nia justisa fraku, fraku laos tanba juis sira > fraku, fraku tanba lei mak seidauk iha, pessoal seidauk iha, > juis seidauk iha. Buat ida hau kritika Nasoens Unidas mak > ida ne’e, sira iha ne’e 99 –2002 sira gasta osan juta > ba juta halo Serious crime Panel ka Serious crime Unit, e > halo julgamnetu ida ka rua ba Timor oan sira deit, sira > lahalo julgamentu ba ema ida iha TNI nia laran. 2002-2003 > sira hatene que Timor sei fraku hela foin mak sai husi crize > bot 24 anos derepente taka tiha, serious Crime hatete ne’e > agora responsabilidade Dili District Court e halai tiha. > Entrega problema bot ne’e ba ita depois agora koalia bot > hatete hakarak Tribunal Internasional. Tanba sa iha 2000 > sira la koalia kedas kona ba tribunal internasional, ne’e > duni hau hatete ba sira favor Hipokrasia to’o ona, ami > laos beikten, ami laos lekirauk be hela iha ai leten ida han > hudi be imi bele koalia ba ami, ami nonok deit. Ita bot sira > mak kaer destinu Timor nian > husi 99-2002, se uluk kedas kria Tribunal Internasional > tanba sa mak administrasaun esklusiva mandatu mai husi > konsellu Seguransa nusa la husu kedas ba Nove Iorke atu halo > tribunal Internasional. Sira hanoin que sira kkoalia, ita > nonok ita tauk, diskulpa. Sira nia papel devia atu hare oin > sa tulun Timor Leste atu taka kanek ne’e, kanek povu nian, > kanek terus nian, laos ke bebeik problema iha kotuk ne’e. > > > TVTL : hakarak rona mos idea ida husi Sr. Presidente, de > vez enkuandu preukupasaun sira estadu ninian entre orgaun > Soberanu sira ne’e, agora ho situasaun sira ne’e labele > halo povu sira preukupa demais ho politika sira hanesan > ne’e, saida mak Presidente nia hanoin ? > > JRH : Povu ne’e iha tinan hirak nia laran kunyese ami, > ita lider idak-idak, sira hatene se maka hamutuk duni ho > povu, se mak laran mos, se maka hadomi duni povu ne’e, e > se maka koalia tun sae, agoria eleisaun suku hare kedas, > maske partidu politiku la halo parte hare kedas se imi > hakarak hili xefi suku ida ne’e konotadu demais ho partidu > ida ne’e ka lae, depois prepara an ba 2012, tanba hau sei > koalia, sei hatete ba povu ne’e, hau lahatene se hau sei > bele serbi to’o 2012 ka lae, hau nia mandatu sei to’o > 2012 maibe hau iha direitu atu sai antes ka lae komforme > razaun nebe bele mosu momentu ne’e. kuandu hau simu todan > nudar Primeiru Ministru mandatu durante fulan 10 e hau fo > hau nia kontribuisaun hodi hadia sittuasaun iha PNTL, FDTL > depois simu todan nudar Presidente da Republika simu todan > hodi hadia situasaun to’o ohin situasaun e agora situasaun > hakmatek. Ne’e duni hau hatete ita hare situasaun > to’o 2012 oin sa ? se eleisaun > akontese iha 2012 hau pronto atu koalia ba povu hare lista > politico sira nebe iha tinan hirak nia laran koalia, sira > nia komportamentu oin sa, hau sei hatete ba povu favor > elementu ida ne’e iha partidu nia laran la vota, > tanba sa ? hau preukupadu teb-tebes relasaun ho Indonesia se > elementus balun que ohin koalia ibun bot teb-tebes dehan > hakarak tribunal Internasional, se 2012 sira mak ukun > relasaun nasaun ne’e ho Indonesia ba los iha nebe ? hau > hatete ba politiku sira nebe hakarak ukun nasaun ne’e > sukat didiak lia fuan komunikadu nebe imi halo tanba > Indonesia rai sira seluk estuda ita. Sira hare > komportamentu lider ne’e para depois sira hare se partidu > ida nebe kaer poder ita bele konfia sira halo relasaun > diak ka lae ? ne’e duni hau nia konselo mak ida ne’e > sukat didiak ita nia lia fuan para tinan ruma nia laran ita > labele arrepende fila fali hodi hateten ; afinal buat nebe > hau hateten laos los duni hanesan bosok, diskursu deit, > maibe > sira nebe rona ita lahanoin nune’e. > > TVTL : Hau hakarak husu Sr. Presidente nia mensagem ba > vitima sira , nebe oras ne’e ema barak ejiji justisa maibe > pozisaun xefi estadu nian klaru kona ba ida ne’e > > JRH : wainhira estadu iha meius, meius finanseiro tenki sai > estadu ida social, tenki sai estadu ida solidariedade para > fo tulun ba hotu-hotu nebe presiza tulun, laos vitima deit > nebe 99, laos vitima 75 no 99 deit, kualker ema ida nebe > vitima ba moras bot ida, nia mos vitima, nnia mos iha > direitu simu tulun. Por exemplo se Timor oan ida veteranus > tempu luta nia lakon tiha nia ain ho nia liman agora labele > servisu nia iha direitu atu estadu tulun nia. Maibe se ohin > jovem ida tanba nia jovem lanu sae motor monu ain liman > tohar, estadu iha obrigasaun ka lae atu tulun nia ? iha > obrigasaun. Portantu hau nia filosofia mak ida ne’e ita > labele hateten ida ne’e mak iha direitu, ida neba laiha > direitu. Vitima hotu-hotu que presiza estadu nia tulun iha > direitu, tanba vitimas balun que ohin la presiza estadu nia > tulun. Vitimas hirak que uluk iha Cipinang Sr. Caetano > Guterres, Consul Timor nian iha Kupang, nia tinan hitu iha > kadeia, tortura nia, nia ezemplo ida > ba mundo tomak que hatudu nia perdaun, nia amizade, ba > Indonesia e ba Timor oan sira maibe nia ohin konsul manan > osan diak, e Timor oan balun seluk, balun iha Parlamentu, > deputadu, balun iha Governu que uluk vitima, Xanana mos uluk > vitima tinan 7 iha prizaun, maibe nia la presiza tulun > husi estadu, nia primeiru Ministru. Vitima sira nebe > nem uma kakuluk ida iha, toba iha rai bokon han mos laiha, > ne’e presiza tulun.

Learn English